Kohët e fundit jam gjendur në një proces reflektimi rreth tregimit për fëmijë “Aventurat e Pinokut”, përshtatjen e animuar të të cilit e kam parë disa herë me fëmijët e mi kur ishin të vegjël. Siҫ e dimë shumë prej nesh, rrëfenja klasike e Karlo Kolodit bën fjalë për një kukull të drunjtë që vjen në jetë dhe orvatet të gjejë kurajë morale, që përbën sekretin e shndërrimit të tij në njeri. Kurdo që Pinoku thotë një gënjeshtër, hunda e tij zgjatet. Kjo ndodh në intervale të shpeshta dhe hunda e tij e gjatë bëhet burim zbavitjeje si për ata që gjenden rreth tij, ashtu dhe për shikuesit e filmit.

Ne e kemi për zakon të mos i japim rëndësi letërsisë për fëmijë, e konsiderojmë atë si tregime që mbartin parime të thjeshta morale për mendjet e njoma, por jo si hambarë urtësie të thellë. Kësisoj, edhe nëse konfirmojmë moralin e kësaj fabule të veҫantë — që duhet kërkuar gjithnjë të jetë e vërtetë — ne përjashtojmë mundësinë që ajo mund të shenjojë ndonjë realitet më të epërm. S’do mend se manifestimi fizik i mashtrimeve të Pinokut — zgjatja e hundës së tij — është ҫështje e imagjinatës dhe duket se nuk kërkon hulumtim të mëtejshëm nga ana jonë.

Unë do të sugjeroja që me përjashtimin e kësaj mundësie, ne hedhim një hap të gabuar. Rrëfenjat dhe legjendat janë shpeshherë lundra të vërtetash të thella rreth natyrës njerëzore dhe punëve në botën tonë. Në studimin akademik të fesë, ne përdorim termin mit për të përshkruar tregimet burimore që përpiqen të shpjegojnë aspekte elementare të realitetit, përfshirë hyjnoren, të mirën dhe të keqen, dhe natyrën njerëzore. Mitet përdorin imazherinë tokësore në një mënyrë simbolike për të përҫuar të vërteta që janë shumë të holla për t’u arritur apo rrokur në mënyrë të drejtpërdrejtë nga një gjuhë njerëzore që nuk është në lartësinë e bartjes se atyre të vërtetave themelore. Duke mos qenë aspak iluzor, miti synon të na mësojë formën më të thellë të urtësisë.

Me këtë nocion të mitit në mendje, ne mund të shohim thellësinë e vizionit të Pinokut për të vërtetën dhe të rremen. Tema qendrore e rrëfenjës është se mashtrimi nuk mund të qëndrojë i pazbuluar. Përkundrazi, ai gjithmonë dhe në mënyrë të pashmangshme del në dritë. Kur Pinoku thotë një të pavërtetë, sjellja e tij e keqe manifestohet në aspektin më të dukshëm dhe karakteristikën përcaktuese të personit të tij: në fytyrën e tij. Për më tepër, në përvojën e djalëthit prej druri, kjo pasojë nuk vonon. Hunda e tij nuk rritet disa kohë pasi ai gënjen, apo pas një viti. Asnjë akumulim i mëkatit, grumbulluar në fund të jetës së tij, nuk bën që hunda t’i rritet pas vdekjes. Pasojat nuk përmbushen në një moment të largët, pasi ai të ketë kohë për të përmirësuar veten dhe për t’u penduar. Jo! Frytet e veprimeve të tij janë të menjëhershme, të befta dhe të pandalshme.

Pinoku jeton në një realitet që bën një dallim të njëmendtë ndërmjet të vërtetës dhe të pavërtetës, ndërmjet ndershmërisë dhe mashtrimit. Në fakt, ҫ’kuptim do të kishte një gënjeshtër nëse sapo të shqiptohet, ajo zbulohet si e tillë? Beftësia e zbulimit, e asaj pasoje, na kthen drejt një depërtimi në botën e kukullës sonë: për Pinokun, perdja, që në përvojën tonë duket se ndan veprimet nga pasojat, ngrihet. Ai nuk e mëson kuptimin e vërtetë të veprave të tij në një moment zbulese të largët. Vija ndarëse ndërmjet shfaqjes dhe realitetit është tërësisht e tejdukshme.

Çfarë kuptimi ka e gjithë kjo për mënyrën se si e jeton jetën djalëthi prej druri? Cila është struktura etike e realitetit të Pinokut dhe si i zhvillon ai zgjedhjet e tij morale në atë strukturë? Ne shohim se Pinoku jeton në një këtu-dhe-tani që nuk lejon asnjë lëshim apo plogështi morale. Përkundrazi, struktura e botës së tij e detyron atë të jetojë ҫdo ҫast në një gjendje vetëdijeje të lartë dhe në një përpjekje të pandërprerë për virtyt dhe integritet.

Por, merrni në konsideratë këtë: megjithë dallimet në dukje, realiteti i Pinokut mund të jetë pothuajse identik me tonin, edhe nëse hunda e asnjërit prej nesh nuk rrezikon të zgjatet pas ҫdo mbrapshtie. Zoti e ka strukturuar botën të atillë që të mos kemi asnjë mundësi për t’i ikur urdhëresës etike për ṣidḳ, një koncept që ngërthen vërtetësinë, sinqeritetin dhe dinjitetin. Në fakt, shfaqja e të vërtetës dhe të pavërtetës në histori pajtohet me atë që gjendet në Kuran dhe në traditën shpirtërore të Islamit. Nga ajo traditë ne mësojmë se e pavërteta (bāṭil) nuk ka asnjë realitet, sido që të përkufizohet. Vetëm e vërteta (ḥaḳīḳah) gëzon realitet (ḥaḳḳ). Shpeshherë, ne e shohim të pavërtetën si konkurruese me të vërtetën, a thua se të dyja ekzistojnë dhe janë rivale të njëra-tjetrës. Por kjo nuk është ajo që tregojnë shenjat e Zotit. Nuk ekzistojnë dy realitete konkurruese, një hyjnor dhe tjetri djallëzor. Përkundrazi, ekziston vetëm një realitet, një e vërtetë. Ajo që na duket si gënjeshtër është vetëm një e vërtetë, zbulimin e së cilës Zoti e ka vonuar.

Ky parim kozmologjik — që vetëm e vërteta ndodh në realitet dhe se e pavërteta është një iluzion në zhdukje të përhershme, duke e lënë autorin e saj të zbuluar — përcillet në Kuran kur Zoti thotë, “Ne i mëshojmë me të vërtetën … ajo zhduket” (21:18). Një ide e ngjashme ndeshet kur Zoti thotë, “Thuaj: e vërteta ka ardhur dhe është zhdukur e pavërteta. Njëmend, e pavërteta është e zhdukur” (17:18). Fjalët zeheḳa, zehūḳ dhe zāhiḳ kanë kuptimin “i zhdukur” dhe “që zhduket” dhe tregojnë atë që shuhet, bëhet asgjë dhe resht së ekzistuari. Këto ajete na tregojnë se jo vetëm e pavërteta (el-bāṭil) shuhet përballë furisë së të vërtetës (el-ḥaḳḳ), por edhe se ajo, edhe nga vetë natyra e saj, është e zhdukshme. E fanitur, ajo nuk mund të qëndrojë gjatë pasi në të nuk ka substancë. Prandaj lexojmë në Kuran:“Ata që mohuan (keferū), veprat e tyre janë si një mirazh në shkretëtirë, që i eturi e pandeh për ujë dhe, kur afrohet, s’gjen gjë. Gjen aty Zotin që ia bën llogarinë. (24:39)

Ai që kërkon strehë në mashtrim injoron këtë parim kozmologjik. Por harrimi i tij (ghaflah) është vetëm për të zezën e tij: ai do të zbulojë se e pavërteta ishte vetëm mirazh dhe në vend të të gjitha iluzioneve qëndron Zoti.

Ne duhet ta peshojmë më nga afër këtë marrëdhënie ndërmjet Zotit, të vërtetës dhe të pavërtetës: Zoti nuk është thjeshtë gjykatësi i të vërtetës por është vetë e Vërteta apo i Vërteti (el-Ḥaḳḳ), vetë burimi i substancës dhe ekzistencës. Kurani e thekson këtë identitet ndërmjet Zotit dhe vetë të Vërtetës/Reales në përdorimin që i bën termit el-Ḥaḳḳ në një numër pasazhesh. Për shembull, ne lexojmë në Kuran: “I lartë është Zoti mbi ҫdo gjë, Mbreti, e Vërteta” (20:114). Sërish: “I lartë është Zoti mbi ҫdo gjë, Mbreti, e Vërteta; nuk ka zot përveҫ Tij” (23:116). Kurani gjithashtu zëvendëson përcaktorin Mbret me Mbrojtës, ose Meulā: “Pastaj ata kthehen tek Zoti, Mbrojtësi i Tyre, e Vërteta” (el-Ḥaḳḳ): “Kështu, sepe Zoti është e Vërteta: është Ai që i jep jetë të vdekurit dhe Ai është mbi ҫdo gjë Pushtetplotë” [1](22:6).

Ideja e Zotit si e Vërteta/Realja na ndihmon të kuptojmë më mirë natyrën e të pavërtetës, përfshirë edhe gënjeshtrën. Mashtrimi nuk është thjesht i lig apo i kundërti i ndershmërisë. Ai nuk ka substancë, për shkak të natyrës së Vetë Zotit. Kësisoj, ne lexojmë në Kuran: “Sepse Zoti është e Vërteta dhe ҫ’lusin veҫ Tij, janë e pavërteta.” (22:62). Ky ajet jo vetëm e barazon Zotin me el-Ḥaḳḳ, por ai na thotë se gjërat e tjera që ne u lutemi janë el-bāṭil. Ne gjejmë pothuajsë të njëjtën fjalë në një pasazh tjetër, që thotë: “Sepse Zoti është e Vërteta, ndërsa ҫ’lusin veҫ Tij janë e pavërteta” (31:30). Ky parim themelor — që vetëm Zoti është real dhe se e pavërteta është joreale — na ndihmon të rrokim edhe kuptimin e fjalës kufr. Ndonëse zakonisht përkthehet si “mosbesim në Zotin” apo “mohim i besimit në Zot”, kufr etimologjikisht do të thotë “të fshehësh” ose “të maskosh”, apo “të mbulosh”. Në thelb, të ushtrosh kufr do të thotë të kërkosh të mashtrosh; të përpiqesh të mbulosh të Vërtetën dhe të orvatesh të fshehësh Zotin, qoftë nga të tjerët apo nga vetja.

Bota është krijuar e atillë që ne të kemi mundësinë të ndeshim si atë që është e vërtetë ashtu edhe atë që është e rreme dhe të zbulojmë Zotin përmes këtyre pikëtakimeve. Në pasazhin Kuranor të përshkruar më lart, kur i eturi në shkretëtirë i afrohet asaj që e pandeh për ujë, ai zbulon jo vetëm që pamja ishte një vegim, por njëkohësisht ai ballafaqohet me të vërtetën e ҫështjes, që nuk është tjetër veҫse përjetimi i Zotit. Në të vërtetë, kurdo që përjetojmë atë që është e qëndrueshme, e ngulitur dhe autonome, kurdo që ndeshim atë që është e vërtetë dhe reale, ne jemi në afërsi të vetë të Vërtetit. Anasjelltas, kurdo që përjetojmë shkërmoqjen e strukturave tona psiqike, gjëra që thërrmohen, pas të cilave kapemi pasi na ka rrëmbyer vërshimi, ai është momenti kur na shfaqet kotësia dhe asgjësia e atyre strukturave. Pikërisht, në këto momente fytyra e Zotit është më e dukshme, frikësuese dhe ҫliruese, mjafton që të ngremë sytë dhe të shikojmë.

Ne kemi bërë bukur një copë rrugë nga historia e kukullës së vogël, por vetëm në dukje. Një e vërtetë tjetër mund të përzgjidhet nga historia e tij. Po të kujtohemi, pasojat e pakëndshme të hapave të gabuar të Pinokut i bien atij menjëherë, jo në fund të jetës. E njëjta gjë ndodh me ne: mbikqyrja, gjykimi dhe udhëzimi i Zotit ndodh jo vetëm në botën tjetër, por edhe në këtë jetë. Besimtarët shpeshherë u qasen jetëve të tyre në termat e rezultatit përfundimtar të veprimeve të tyre: në Ditën e Gjykimit, Zoti peshon veprat tona të mira karshi veprave të këqija dhe diferenca do të tregojë nëse hyjmë në Parajsë apo në Zjarr. Kjo mënyrë e përfytyrimit të gjykimit ka dobitë e saj, pa dyshim, por ajo nuk merr parasysh një element vendimtar për teologjinë tonë: që Zoti vepron në jetët tona, që Ai është përherë afër nesh. Vetëm një hyjni mizore do të na linte të endeshim dhe nuk do të ofronte shenja gjatë rrugës me të cilat të mund të ndreqnim drejtimin tonë. Përkundrazi, “Emrat Hyjnorë” në Kuran e përshkruajnë Atë si gjithnjë në vëzhgim dhe dëgjim, gjithnjë në pëgjigje, gjithnjë në gjykim, gjithnjë duke shfaqur mëshirë dhe duke dhënë mësim. Është njëmend e ashpër për Pinokun që edhe vepra e keqe më e vogël ia rrit hundën atij, por në ҫ’mënyrë tjetër mund të rritet dhe ndryshojë për mirë ai? Në ҫ’rrugë tjetër mund të zhvillojë një vetëdije serioze të mbikqyrjes dhe përgjigjes nga përtej kësaj bote, që në terminologjinë islame quhet taḳuā? A do të ishte më mirë për të që fytyra t’i mbetej e bukur, veset të fshehura jo vetëm nga sytë e të tjerëve por edhe nga sytë e tij, që vetëm në fund të jetës së tij të kuptonte se zemra e tij kishte mbetur e drunjtë si ditën kur e pati gdhendur Xhepeto? Apo është më mirë që ai u shëmtua në sytë e tij me qëllim që të ndjente turpin dhe keqardhjen dhe, kësisoj, të ndërmerrte përpjekjen që e shndërron atë përfundimisht nga një imitim njeriu në njeri të vërtetë?

Jehona e thellë e kësaj rrëfenjëze për besimtarin gjendet në fund të fundit në konfirmimin nga ana e saj të pranisë së Zotit në botën tonë. Duke njohur praninë e Tij, secili prej nesh nxitet të jetojë në një gjendje taḳuā-je, vetëdija e rritur për Zotin që na shtyn drejt virtytit (iḥsān). Lidhja ndërmjet vetëdijes për Zotin dhe virtytit është përmbledhur në hadithin profetik që përkufizon iḥsān-in. Ndërsa iḥsān siҫ përdoren në Kuran do të thotë “t(‘u) bësh mirë (të tjerëve),” hadithi e përkufizon atë në termat e marrëdhënies tonë me Zotin, dhe jo aq në marrëdhënien tonë me të tjerët: “[Iḥsān është] t’i robërohesh Zotit sikur të jesh duke e parë Atë dhe nëse ti nuk e sheh Atë, atëhere [dije] vërtet [se] Ai të sheh ty.” Ky hadith nuk shqipton urdhëresën për të bërë mirë, pasi është e panevojshme: kur ne jemi të vetëdijshëm se Zoti është i gjithëpranishëm, urdhëresa për virtyt është e vetëkuptueshme. Kështu, teologjia dhe etika lidhen natyrshëm. Rrëfenja e Pinokut nuk e përmend asnjëherë Zotin, as nuk komenton natyrën e realitetit, por ajo s’ka pse të bëjë gjëra që na e sjellin të gjallë këtë të vërtetë themelore: struktura morale e botës sonë nuk është një trillim, sepse ajo është thelbësisht e lidhur me natyrën e vetë Zotit. Prandaj, harresa e themeleve kozmologjike të parimeve morale, nuk është vetëm se për të keqen tonë.

Hina Azam

Përktheu nga gjuha angleze: Vehap Kola

Shënime:

[1] Në këto ajete, unë e kam përkthyer el-Ḥaḳḳ si “e Vërteta.” Është e rëndësishme të vëmë në dukje, ndërkaq, se ekzistojnë dy opsione interpretimesh. Njëri mund ta përkthejë “el-Ḥaḳḳ” në këto pasazhe si “i Vërteti” — që është mbiemër dhe jo emër. Me fjalë të tjera, “el-Melik el-Ḥaḳḳ” dhe “el-Meulā el-Ḥaḳḳ” mund të përkthehen si “Mbreti i Vërtetë” dhe “Mbrojtësi i Vërtetë”. Teksti i lë të hapura të dy opsionet. Leximi i parë — që Allahu është e Vërteta/Realja — është, ndërkohë, më koherent kur të gjithë këto ajete shqyrtohen së bashku.